Triplex Confinium - na trójstyku HUN, ROM i SRB

Faktycznie, gdy to napisałaś, to też widzę podobieństwo Choć w Viscri jest chyba większy.

Krętą, pustą drogą z bardzo dobrym asfaltem wjeżdżamy na niewielką przełęcz, a potem zjeżdżamy w dół wśród wzgórz z tarasowymi zboczami. Tam już czeka Richiș (Riomfalva, Reichersdorf). Na wjeździe jest też tablica z niemiecką nazwą, choć parafia ewangelicka (niemiecka) liczy obecnie mniej niż dziesięciu wiernych.



Zabudowa Richiș również jest bardzo ładna, ale też bardziej zwarta, więc przypomina małe miasteczko.






Za to kościół warowny nie może się równać z poprzednikami ani rozmachem ani architekturą obronną, posiada w pasie murów tylko jedną wieżę, bramną.




Nie znaczy to jednak, że nie warto do niego zajrzeć. Troje drzwi do świątyni zdobią gotyckie portale. W mrocznych wnętrzach kościoła czuć długą historię i oko co rusz odkryje coś ciekawego. Oprócz standardowych tablic poświęconych poległym w Wielkiej Wojnie znalazłem także chorągiew upamiętniającą ofiary, chyba pierwszy raz taką widzę.





Jakiś wandal uwiecznił się na drzwiach w XVII wieku.



Bilety kupuje się w sąsiednim biurze informacji turystycznej. Kosztują 15 lei, więc znowu drożej. W pakiecie dostaje się ponurego jak noc faceta, pracownika IT, który łazi za tobą i milcząco obserwuje jak się zachowujesz. Biorąc pod uwagę, że w dwóch pierwszych kościołach mieliśmy pełną swobodę zwiedzania, było to bardzo drażniące i nie zachęcało do dłuższych odwiedzin. I może o to chodziło: zapłacić, zerknąć i spadać.



Dalszą drogę na moment blokują pracownicy z ciężkim sprzętem. Powoduje to wściekłość kierowcy stojącego z naprzeciwka, ja jednak czekam cierpliwie...



...bo przed nami Biertan (Berethalom, Birthälm). To już nie jest anonimowa mieścina, ale istotny punkt na wielu mapach turystycznych Rumunii. Tutejszy kościół obronny uchodzi za najbardziej okazały i najcenniejszy z tej kategorii. W 1993 roku wpisano go na listę UNESCO jako pierwszy, dopiero później dołączono sześć kolejnych. Planowałem go odwiedzić przed czterema laty, wtedy brakło czasu, dziś się udało!



Biertan jako miejscowość jest bardzo fotogeniczna. Założony został w XIII wieku, szybko otrzymał status osady targowej oraz prawo miecza. Dzięki handlowi i uprawie wina rozwijał się i bogacił, był o krok od otrzymania statusu miasta. Brukowany rynek jak najbardziej ma cechy miasteczkowe.




Na początku ery nowożytnej mieszkało tu pięć tysięcy osób, czyli prawie pięciokrotnie więcej niż obecnie. Przez trzysta lat Biertan był siedzibą ewangelickiego biskupa i duchową stolicą Sasów siedmiogrodzkich. Przez wiele wieków oni tu dominowali, w okresie międzywojennym było ich jeszcze więcej niż połowa. Najnowszy spis z 2021 roku wskazuje, że w całej gminie Biertan, na którą składają się trzy wioski, Niemcy to trzy procent populacji, co daje jakieś siedemdziesiąt osób. Podobny odsetek wyznaje religie luterańską i kalwińską.



Fakt bycia miejscowością turystyczną można od razu zauważyć: parking na rynku jest płatny, przy czym jeden z dwóch parkometrów nie działa, a drugi głupieje. Są też inny turyści, nie jakieś tłumy, lecz po poprzednich pustkach czuć ich obecność. Ceny w restauracji obok kościoła bardzo wysokie. Pojawiły się suveniry w postaci magnesów, kartek i plastikowych mieczy, a pewien chłop na naszych oczach struga wariata. No i kasa, którą obsługuje pani z probostwa, ma godzinną przerwę obiadową. Oczywiście musieliśmy na nią trafić, więc robię krótki spacer po przyległych ulicach.




Skromny Pomnik Poległych rumuńskich mieszkańców wioski.



Płatna toaleta w kontenerze nieco mnie zdziwiła, bo nie widziałem, aby tędy przechodził choć jeden z turystów, a miejscowi chyba mają kible w domach.



Wybiła godzina trzynasta, kasa się otwiera. Bilet jest najdroższy, 20 lei, ale to w końcu UNESCO. Kościół stoi na wzgórzu, wchodzimy do niego zadaszonymi schodami. Idąc na mszę nie trzeba było moknąć.




Warowny kompleks wybudowano na przełomie XV i XVI wieku zastępując, jak często w takich przypadkach, wcześniejszą świątynię. Potem nie dokonywano już większych zmian. Gdzieś czytałem, że nigdy nie został zdobyty, ale z drugiej strony są informacje, że splądrowano go w czasie powstania Rakoczego. Problem z nim polega na tym, że jego piękno można najlepiej docenić z odległości, z bliska zaś jest na tyle ciasno, że bardziej pociągają widoki z murów na okolicę.




W oddali rumuńska cerkiew prawosławna.



Zaczynajmy zwiedzanie. Biertan posiada trzy pasy murów obronnych (niektóre są starsze niż kościół) i osiem wież. W jednej z nich, oryginalnie będącą Speckturmem, zaraz obok bramy wejściowej, zlokalizowano mauzoleum (Bischofsgruft), w którym pochowano ekshumowane szczątki ewangelickich biskupów i umieszczono ich zdobione nagrobki. Na niektórych są wyraźne ślady po kolorach. Wszystkie postacie mają obcięte końcówki nosów, według legendy dokonali tego Turcy.




Tak zwany Dom Rozwodowy (Scheidungshaus), oryginalnie bastion. Przetrzymywano w nim małżeństwa chcące się rozwieść, miały do dyspozycje jedno łóżko, jedno krzesło, jeden talerz, jeden widelec i tak dalej. Wypuszczano ich dopiero po rezygnacji z rozwodu. Ponoć przez kilkaset lat było to na tyle skuteczne, że rozstała się tylko jedna para .




Po przyjęciu przez większość mieszkańców religii luterańskiej, pozostawiono katolikom kaplicę w jednej z wież (Katholische Turm). Ostały się w niej późnogotyckie freski, na których uwieczniono m.in. Władysława Jagiełłę.



We właściwym kościele można dostać oczopląsu, tyle tam historycznego bogactwa. Skrzydłowy ołtarz pochodzi z okresu budowy, składa się z 28 elementów (18 z przodu, 10 z tyłu). Drewniane stele datowane są na rok 1514.



Z podobnego czasu pochodzi ambona, następnie uzupełniona barokowym pudłem. Natomiast organy są całkiem młode, bo z 1869 roku i po remoncie nadal spełniają swą rolę.



Do zakrystii prowadzą drzwi z tak skomplikowanym zamkiem, że aż pokazywano go na wystawie w Paryżu. Jakoś zapomniałem go sfotografować, ale sama zakrystia też ładna, kominek idealny na chłodne wieczory z pastorem.



Gotycki napis na łuku triumfalnym z datą 1522, która uznawana jest za rok poświęcenia kościoła.



Z kilku pamiątek pierwszowojennych ta była najciekawsza: drewniany ołtarz dla "saksońskich synów gminy" od współwiernych z kraju i Ameryki. Wielu mieszkańców wyemigrowało za ocean, ale nadal utrzymywali więź z ojcowizną.



Na koniec schodzimy uliczką zabezpieczoną łukami przyporowymi do zewnętrznego pasa murów. Tam znajduje się toaleta i słyszymy, jedyny raz, język polski: tata tłumaczy coś dwójce dzieciaków.



Przyznam się, że z czterech odwiedzonych dzisiaj kościołów, to chyba najbardziej podobał mi się ten w Moșnej, a położenie tego w Alma Vii. Na pewno jednak Biertan to pozycja obowiązkowa dla fanów gotyckiej i nie tylko architektury. A mi został do zobaczenia już tylko jeden warowny kościół z listy UNESCO!



Ale to jeszcze nie koniec zwiedzania na dziś. Kolejne obiekty przed nami!

Troszkę wrzucę swoje trzy grosze, bo my w wakacje (sierpień 2025 roku) powiedzmy podobne miejsca zwiedzaliśmy/odpoczywaliśmy.

Węgry boczne drogi to jest horror kropka. Wspomniana autostrada to w 75% zwężenie (dziesiątki kilometrów) i ruch aż poty płyną.
Serbia zawsze było pełno tych kursujących między swoimi ojczyznami, ale w tym roku - noc z 28 na 29 sierpnia to jakiś najazd rejestracji z literką "D". Każdy parking pękał w szwach, auta na trawie, poboczach, drodze, pikniki, modlący się, śmieci i chaos. Widok trochę jak z apokalipsy.

Mimo, że trzeci raz w Rumunii to mnie dość zaskoczyła i oczarowała. Boczne drogi i bardzo boczne rewelacja. Ludzie bardzo życzliwi, przyroda, pikniki. Serbia w końcu coś więcej poza miastem. Również bardzo sympatycznie. Mam wrażenie, że to takie perełki wciąż mało odkryte. Niby tak blisko, a okazuje się, że daleko, wystarczy trochę zjechać z utartych szlaków, a dzieje się magia, a bezpieczeństwo no cóż... nigdy na zachodzie Europy nie czułem się tak bezpiecznie jak na wschodzie. Pomijając misie.

Misiów nie zdarzyło mi się widzieć nigdy, niestety albo stety

Rumunia ma bardzo przyzwoite drogi, moim zdaniem lepsze od Węgier i, również moim zdaniem, to jest chyba kraj, który zrobił największy postęp i rozwój od czasu wejścia do EU (choć niektórzy i tak powiedzą, że to brukselska okupacja ).

Kontynuujemy zwiedzanie siedmiogrodzkich kościołów warownych, ale teraz będziemy się ograniczać do oglądania z zewnątrz. Kościół numer pięć leży kilka kilometrów od Biertanu w wiosce Copșa Mare (węg. Nagykapus, niem. Groß-Kopisch). Cała miejscowość jest rozkopana, chyba kładą kanalizację.



Tradycyjnie większość domów liczy sobie co najmniej wiek i cieszą oczy różnymi kolorami. Z boku przycupnął traktor produkcji rodzimej (UTB - Uzina Tractorul Brașov).




Kościół ukryty jest za murem obronnym, częściowo przebudowanym na budynki gospodarcze. Powstał na początku XIV wieku, dwa stulecia później przekształcono go w twierdzę. Kiedyś obwarowania posiadały jeszcze dwie wieże, lecz zburzono je w czasach austro-węgierskich.



Słychać stukanie narzędzi i warkot maszyn, za murami trwa remont. Nagle brama się otwiera, wychodzi facet i zagaduje po niemiecku, czy chcę wejść do środka. Czas nas nieco goni, więc uprzejmie odmawiam, ograniczając się do sfotografowania plebanii z 1826 roku.



Dalsza, mocno boczna droga, jest w stanie dość dziurawym, więc jedziemy wolno. Mijamy położone pośrodku niczego wielkie gospodarstwo (pewnie dawny PGR), widać pasące się krowy. Jeden z budynków wygląda jak blok, pytanie, czy w ogóle został on ukończony?




Dojeżdżamy do Valchid (Válthid, Waldhütten). Zdjęcie z przekłamanymi kolorami to efekt uszkodzenia karty pamięci (o czym wtedy nie wiedziałem).



Nazwę miejscowości podano również w wersji niemieckiej, ale wątpliwie, aby jacyś Niemcy tu jeszcze zostali, bo już dwie dekady temu był ich jedynie kilku. Teoretycznie według spisu powszechnego jest to wioska prawie w całości rumuńska, z niewielkim procentem Węgrów i Cyganów, w praktyce na ulicach widać głównie tę ostatnią nację. W samym środku osady działa niewielki bar, w którym siedzi spora grupa młodych śniadych mężczyzn, pozdrawiająca nas machaniem rąk.
Ogólnie Valchid sprawia wrażenie biedniejszej wioski niż poprzednie.



Kościół warowny prezentuje się dwojako: wieże wydają się pochylone, ściany są mocno popękane, a mury się sypią, lecz w oczy świeci nowy dach, średnio pasujący do reszty.



Opuszczamy wąską drogę i wjeżdżamy do szerokiej doliny rzeki Târnava Mare (Nagy-Küküllő, Große Kokel), jednej z ważniejszych w Siedmiogrodzie. Na moście spotykamy całą grupę Cyganów idących drogą. Pierwsza myśl: "Jak zwykle mają gdzieś przepisy, po co iść chodnikiem, skoro można asfaltem??". Dopiero potem widzę, że mostowy chodnik jest tak wąski, że nie ma szans na przebycie go z bagażem, a już na pewno nie z wózkiem.

Świetne miejsca. Szkoda, że nie skorzystaliście z zaproszenia.

Potem też żałowałem, ale i tak te całe zwiedzanie zajęło nam cały dzień.

Na drugim brzegu znajduje się miasto z wieloma nazwami, od kilkudziesięciu lat znane jako Dumbrăveni (dawniej Ibașfalău, Elisabetopole, węg. Erzsébetváros, Ebesfalva, niem. Elisabethstadt, Eppeschdorf). Miejscowość ta jest kolejnym przykładem siedmiogrodzkiej wieloetniczności, bowiem od XVII wieku była licznie zamieszkana przez... Ormian. Skąd wzięli się tu Ormianie, tak daleko od swoich rodzinnych ziem? Uciekali z Mołdawii, a jako kupcy i rolnicy byli w Transylwanii chętnie witani i obdarzani przywilejami.



Obecnie spisy powszechnie nie odnotowują Ormian. Z biegiem czasu niektórzy z nich się zmadziaryzowali, ale większość opuściła miasto już w 19. stuleciu w czasie kolejnych klęsk żywiołowych i kryzysów gospodarczych. Zastępowali ich Sasi, wykupując domy oraz przejmując jeden z obiektów kultu. O ormiańskiej przeszłości świadczą właśnie świątynie: na niemiłosiernie rozgrzanym rynku stoi wielki, barokowy kościół św. Elżbiety. Siedmiogrodzcy Ormianie, w przeciwieństwie do swoich rodaków na Kaukazie, byli katolikami.



Kościół jest dość zaniedbany, odpada mu tynk, schody wyglądają na takie, gdzie łatwo skręcić nogę, a drzwi od dawna nikt nie otwierał; potwierdzenie, że Ormian już tu nie ma i go nie odwiedzają. Brak iglicy na lewej wieży to efekt burzy z 1927 roku.
Od patronki świątyni wzięła się jedna z dawnych nazw miasta.




Ormiański napis na jednej z kamienic.



Ogromny zamek rodziny Apafi, która sprowadziła tu Ormian. Dwaj przedstawiciele rodu byli przez pewien czas książętami Siedmiogrodu.



Zamek w okresie międzywojennym służył jako więzienie, współcześnie ma mieścić muzeum ormiańskie, ale obchodząc go nie dostrzegliśmy żadnych śladów użytkowania.



Kręcimy się po rynku szukając jakiejś restauracji, ale prócz lodziarni nie znajdujemy żadnego miejsca, w którym można coś zjeść. Trudno, posilimy się gdzieś indziej, ale zanim wrócimy do auta, to jeszcze rundka bocznymi ulicami.




Na kolejnych zdjęciach:
* ormiańsko-katolicki kościół Apostołów Piotra i Pawła, stan mocnego rozkładu,
* cerkiew prawosławna, raczej nowa, do tego rumuńska myśl kablowa na słupach,
* kaplica ewangelicka.





Jedziemy dalej doliną Târnavy w stronę Mediaș. Droga, równoległa do krajówki biegnącej na drugim brzegu, jest pusta i posiada bardzo dobrą nawierzchnię.



W wiosce Alma (Küküllőalmás, Almaschken) tablice kierują do średniowiecznej konstrukcji. Podjeżdżam i widzimy kościół luterański. Jego początki to XV wiek, ale był później wielokrotnie przebudowywany.



W następnej miejscowości - w Dârlos (Darlac, Durles) - także nie brakuje świątyń z długą historią. Przy głównej ulicy stoją aż trzy: cerkiew greckokatolicka, cerkiew prawosławna oraz kościół ewangelicki. Oczywiście najstarszy jest ten ostatni, to również XV wiek, dawniej był prawdopodobnie otoczony murami.




Spod tynku wychodzą stare napisy, zamknięte drzwi otacza gotycki portal i tylko brama wejściowa jest młoda, bo ma niecałe sto lat.





Historyczną zabudowę ulicy zaburza pomnik poległych rumuńskich żołnierzy. Te konstrukcje są zazwyczaj większe i bardziej monumentalne, niż niemieckie i węgierskie. Tak jakby Rumunii cały czas czuli się w Siedmiogrodzie niepewnie i musieli podkreślać swoje prawa do niego (choć akurat w Dârlos już w czasach Habsburgów stanowili większość).
Jeśli przeniesiemy wzrok powyżej za pomnik, to dostrzeżemy bociany z gniazdem na kościelnym dachu.



Napis na wzgórzu prawie jak w Hollywood i w wersji ortograficznej sprzed reformy z 1993 roku (î zastąpiono â).



Zerkam jeszcze na mały cmentarz pod cerkwią prawosławną. Liczna jest reprezentacja grobów poległych żołnierzy, w większości symbolicznych. Niektórzy ginęli walcząc jako sojusznicy Niemców (w tym przypadku pod Stalingradem), inni jako towarzysze broni Sowietów (na Słowacji).




W Dârlos kończymy intensywne zwiedzanie tego dnia. Wrócimy do zabytków dwa dni później, gdy będziemy opuszczać Siedmiogród. Dwa kościoły warowne leżą w wioskach położonych na północny-zachód od Mediaș.




Witacz na rogatkach Baznej (Bázna, Baassen) z nazwą w języku niemieckim to już praktycznie tylko przypomnienie historii. Jeszcze pod koniec lat 70. w gminie liczącej ponad pięć tysięcy mieszkańców Sasów było więcej niż tysiąc, dziś zostało mniej niż dziesięciu. Do tego kilkunastu Węgrów.



Kościół w Baznej ma taką samą datację jak większość siedmiogrodzkich świątyń warownych: powstał w XIV wieku (w tym przypadku przebudowa starszego obiektu, którego relikty są nadal w nim widoczne), dwa stulecia później na skutek zagrożenia ze strony Turków otoczono go murami i przystosowano do obrony. Dzięki wysokiej wieży i ciasnej zabudowie rzeczywiście przypomina zamek.




Pomnik Poległych. Żadnych opisów, tylko nazwiska: głównie niemieckie, ale też kilka rumuńskich.



Ostatnia wioska to Boian (Alsóbajom, Bonnesdorf), gdzie uporządkowany saski układ architektoniczny miesza się ze współczesnym chaosem. W przeciwieństwie do poprzedniej widać w niej jakichś ludzi, chłopy siedzą pod sklepem, kobiety gdzieś się spieszą z taśkami. Sąsiedztwem może być obsmolony mercedes i plac zabaw dla gęsi.





Kościół stoi na końcu miejscowości, na podwyższeniu terenu. Wysoka, solidna konstrukcja, choć po dokładniejszym przyjrzeniu się dostrzegamy pęknięcia w murach.




Wąskie okna umieszczone pod dachem: strzelnice czy wentylacja?



Oprócz kościoła ewangelickiego w Bojan są jeszcze dwie inne świątynie, używane: cerkiew prawosławna i greckokatolicka. Na zdjęciu ta druga pochodząca z ostatniej dekady XX wieku. Styl bezpłciowy.



Kończąc objazdy wiosek z kościołami warownymi wjeżdżamy w dolinę rzeki Târnava Mică (Kis–Küküllő, Kleine Kokel). Jechaliśmy tędy już kilka dni wcześniej, kiedy korek na autostradzie pokrzyżował nasze plany zwiedzania. Teraz, kierując się na południowy-zachód Rumunii, mamy wielką nadzieję, że tego typu problemy na drogach nie wystąpią!

Kapitalne miejsca. Pierwszy raz jak byłem w Rumunii to zaskoczyła mnie ilość widzianych bocianów, ale okazuje się, że Rumunia jest na drugim miejscu pod względem liczebności, wyprzedza ją Polska.

Bociany, jak prawie wszędzie w Europie, nie dają już rady i liczba ludności im spada, choć pewnie spora w tym zasługa migrantów ekonomicznych. W tej chwili w Rumunii mieszka około 19 milionów ludzi, to poziom mniej więcej 1969 roku. W Polsce wyludnianie się jest mniejsze, wróciła tylko do czasów środkowego Jaruzelskiego.

Dobre zdjęcia i historia. Rumunii lubią Polaków, natomiast Polacy coraz mniej lubią Węgry. Z przyczyn różnych. Ceny, polityka europejska. Ciekawostka o rumuńskim języku. Dla mnie kompletnie niezrozumiałym jak węgierski. Jak bywałem w tych dwóch krajach to porozumiewałem się po angielsku, a jak się nie dało to translator lub gesty. Poruszyłem ten temat z rumuńskimi gospodarzami. Oni powiedzieli, że dla nich język węgierski jest tak samo dziwny jak polski.

Węgierski jest wyspą, natomiast z rumuńskim nie jest tak źle Jak ktoś się uczył innego języka romańskiego, to część zrozumie, choć też Rumuni mają masę słów sztucznie utworzonych, żeby były "bardziej romańskie". Kiedyś trochę próbowałem się uczyć rumuńskiego, takie totalne podstawy i udawało mi się spokojnie kupić bilet lub zamówić coś do jedzenia. Po węgiersku to prawie niewykonalne

Jeśli chodzi o Węgry to z cenami bym nie przesadzał... forint jest tak słaby, że nawet przy ich wysokiej inflacji nie jest jakoś specjalnie drogo.

Mój tata, który praktycznie samodzielnie jako młody człowiek nauczył się niemieckiego, próbował też z węgierskim (to były lata 70., wyjazdy do Madziarów były jedną z niewielu okazji wizyty za granicą). Kupił sobie słowniczek i samouczek. Zrezygnował po kilku tygodniach

Co do cen na Węgrzech to może baseny są w miarę tanie. Byłem w Hajduszoboszlo, Zalaegerszeg,Popradzie, Egerze.
No i wino w Dolinie Pięknej Pani jest w cenie do przyjęcia. Natomiast gdy popatrzy się na cenę paliw,winiet, niektórych noclegów to żarty się kończą.
Co do języka rumuńskiego to pomimo,że to romański i nie z tej rodziny co
ugrofiński to dla mnie tak czy siak niezrozumiały. Języki słowiańskie są bardziej przystępne dla nas Polaków.