napisał(a) AndrzejJ. » 11.11.2006 19:42
Joanna Rapacka urodziła się w Warszawie 24 maja 1939 roku. Z Warszawą związane było także całe jej życie (poza dłuższymi pobytami zagranicznymi) - dzieciństwo, młodość i studia, a następnie praca uniwersytecka. Studiowała równolegle polonistykę i serbokroatystykę na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie w Zagrzebiu i Belgradzie. Także po ukończeniu studiów w roku 1962 pozostawała do roku 1967 w Jugosławii. Tak długi pobyt w tym kraju umocnił Jej zainteresowania tą częścią południowej Słowiańszczyzny oraz pozwolił na doskonałe opanowanie języka i zdobycie gruntownej wiedzy z zakresu chorwackiej oraz serbskiej literatury i kultury.
W roku 1967 Joanna Rapacka rozpoczęła pracę na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1971-74 była lektorem języka polskiego na uniwersytecie we Florencji, zdobywając bardzo cenną dla profilu głównych Jej zainteresowań naukowych wiedzę z zakresu włoskiej kultury renesansowej oraz barokowej. Znajomość języka włoskiego i łaciny stworzyła doskonałe podstawy dla Jej dalszych badań kroatystycznych i polonistycznych w zakresie renesansu i baroku oraz ich południowoeuropejskich korzeni. Jeszcze w trakcie pobytu we Florencji uzyskała stopień doktora nauk humanistycznych na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie rozprawy pt. "Osman" Ivana Gundulicia. Bunt świata przedstawionego (Wrocław 1975). Po powrocie z Florencji podjęła pracę naukowo-dydaktyczną w Instytucie Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie pracowała do śmierci - najpierw jako adiunkt, następnie docent, profesor nadzwyczajny, a od roku 1999 profesor zwyczajny.
Ulubionym obszarem badań Joanny Rapackiej w dziejach europejskiej kultury pozostawała epoka baroku, a przedmiotem szczególnej uwagi i polem penetracji literackich oraz szerszych - kulturowych - mała, ale fascynująca swym bogactwem enklawa kulturowa Dubrownika. Po studenckich jeszcze obserwacjach, poczynionych nad liryczną poezją barokową Ivana Bunicia Vučicia, Joanna Rapacka skupiła uwagę na jednym z najciekawszych poetów tej epoki w literaturze dubrownickiej, Ivanie Gunduliciu. Jej krytyczna rozprawa o Osmanie wniosła znaczący wkład do studiów nad tym oryginalnym dziełem: wskazała na jego słabości konstrukcyjne i stwierdziła niepowodzenie, jakim zakończyła się podjęta przez autora próba stworzenia poematu epickiego według wzorów włoskich. Utwór odczytała jako nieudaną próbę zamykania oczu na rzeczywisty bieg historii, opornej wobec optymistycznej wizji przyszłości. Joanna Rapacka odkryła natomiast w dziele Gundulicia bardziej nowoczesną formę epicką - poemat historyczny. Wnikliwie oceniła późniejszy odbiór poematu Gundulicia w ramach chorwackiej ideologii odrodzeniowej i wskazała na potrzebę podjęcia studiów nad ideą wspólnoty słowiańskiej w barokowym Dubrowniku, w świadomości jego elit, z uwzględnieniem roli czynników zewnętrznych - bałkańskiej polityki Rzymu i zakonu jezuitów. Prace podejmujące tę problematykę pojawiły się w późniejszym dorobku naukowym Autorki rozprawy.
Dalsze penetracje w świecie dawnej literatury słowiańskiego łacińskiego Południa skierowały uwagę Joanny Rapackiej na poprzedzający barok renesans, a w nim na dubrownicką literaturę pastoralną. Reprezentatywne dla tego gatunku utwory stały się przedmiotem studiów zebranych w tomie Złoty wiek sielanki chorwackiej - stanowił on podstawę przewodu habilitacyjnego Joanny Rapackiej (Warszawa 1984). Doskonała znajomość renesansu włoskiego pozwoliła Autorce tego opracowania na wnikliwy opis dialogu twórców z Dubrownika podejmowanego z literaturą włoską z przeciwnej strony Adriatyku, cechującego się jednak wiernością wobec własnej tradycji. Uczona świetnie skonfrontowała tworzoną przez poetów wyimaginowaną Arkadię, idylliczność konwencji pastoralnej z rzeczywistością zdążającego ku kryzysowi świata dubrownickiego. Ostrożnie, ale z pełnym przekonaniem podjęła dyskusję z chorwackimi interpretacjami, które pragnęły odkryć w literaturze dubrownickiej jasno wyrażone zalążki ideologii narodowej - upominała się o to, by właściwie identyfikować w starej literaturze dubrownickiej uniwersalne wartości myśli europejskiej i kultury śródziemnomorskiej. Nie pozostawało to w sprzeczności ze wskazywaniem kontynuacji rodzimych wzorców literackich, towarzyszących elementom uniwersalnym - a więc z uznaniem specyfiki chorwackiej. W odróżnieniu od sielanki włoskiej Autorka widziała w sielance chorwackiej: realizm, folklorystyczne zabarwienie oraz "ciepły stosunek do wsi". Celne są też uwagi Joanny Rapackiej na temat zbieżności pewnych motywów i ujęć z polską poezją renesansową (np. z niektórymi pieśniami Jana Kochanowskiego). Język petrarkizmu spotykał się w chorwackich wczesnych sielankach renesansowych ze stylizacją na język potoczny. Swój zbiór studiów poświęconych chorwackiej sielance ukoronowała studium o najwybitniejszym dziele dubrownickim tego gatunku, Tirenie, pióra najlepszego dubrownickiego twórcy renesansowego Marina Držicia, a zamknęła tom oceną innego dzieła tegoż autora - Plakira, w którym widziała odejście od czystej gatunkowo sielanki ku moralitetowi; oznaką tej modyfikacji jest wątek główny wraz z postaciami mitologicznymi występującymi w funkcji alegorycznej. Mistrzostwo a zarazem nowoczesność wyobraźni dramaturga dubrownickiego Autorka odnalazła w charakterystycznej dla tego twórcy umiejętności łączenia w jedną rzeczywistość teatralnej iluzji scenicznej z realnością pozasceniczną. Plakir jako dzieło przełomu epok zamykał dzieje renesansowej sielanki przez zdemaskowanie złudy literackiej wyobraźni, przez zderzenie jej z realną rzeczywistością, przyznając zarazem trwałą wartość wciąż bijącemu naturalnemu źródłu ludowej poezji ustnej.
Obserwacjom Joanny Rapackiej, poświęconym chorwackiej renesansowej literaturze pastoralnej, towarzyszyła stale refleksja nad późniejszymi funkcjami tej literatury w procesie chorwackiego odrodzenia narodowego, a w jego ramach - iliryzmu, a więc refleksja nad tym, jak kultura chorwacka powracała po wiekach do przeszłości, by odpowiadać na pytania o swą tożsamość narodową, i jak poszukiwała tego, co stanowiło o continuum tradycji własnej w jej relacji wobec nurtu obcego. Jednocześnie Joanna Rapacka widziała potrzebę wpisania w wyrazistą opozycję dwóch kręgów - Slavia Romana i Slavia Orthodoxa -- obszaru specjalnego, potrzebę wyznaczenia odrębnego miejsca dla Slavia Mediterranea - słowiańskiego Śródziemnomorza. Obserwując przeszłość, odnajdywała ślady jej nieprzemijających wartości w przyszłości, widziała obecność i rolę dawnej literatury dubrownicko-dalmatyńskiej w dalszym procesie narodowej chorwackiej identyfikacji kulturowej. Ta projekcja obejmowała też późniejsze przesunięcie centrum kulturowego z Dalmacji do Zagrzebia i zmianę przynależności Chorwacji z kręgu kulturowego śródziemnomorskiego na środkowoeuropejski.
Wnikliwa i syntetyczna książka o sielance była doskonałym świadectwem rozwoju naukowego Joanny Rapackiej i stałego poszerzania przez Nią horyzontu badawczego - ogarniania coraz szerszego zakresu dawnej literatury chorwackiej. Natomiast między rozprawą o Osmanie a studiami nad sielanką "zdarzyło się" badaczce przygotować do druku małą, ale nader interesującą monografię - popularno-naukową, choć trudno odmówić temu opracowaniu w pełni naukowych historycznych wartości - Rzeczpospolita Dubrownicka (Warszawa 1977). Praca ta została wysoko oceniona przez historyków podkreślających doskonałe wyeksponowanie przez Autorkę przyczyn separatyzmu dubrownickiego, trafną analizę roli zwierzchnictwa Wenecji nad Dubrownikiem oraz doskonałą prezentację umiejętności lawirowania politycznego władz Dubrownika jako niezależnego ośrodka o znacznej pozycji ekonomicznej, której towarzyszyła mizeria militarna. Obok kompleksowości ujęcia losów Dubrownika jako szczególnego miasta adriatyckiego - z uwzględnieniem dziejów politycznych, stosunków społecznych i gospodarczych, szczególna uwaga poświęcona została w monografii o Dubrowniku problematyce kulturalnej, przede wszystkim zaś życiu umysłowemu i obyczajowości, które znalazły swój wyraz w literaturze dubrownickiej. Jest to edycja godna najwyższego polecenia jako doskonałe kompendium także dla nieprofesjonalnego odbiorcy - ambitnego wnikliwego turysty - dostarcza mu wiedzy o przeszłości miasta, umożliwia wielostronne chłonięcie jego niepowtarzalnego wdzięku.
Adres wykraczający poza wąski krąg filologów slawistów miał także wybór pt. Dubrownicka poezja miłosna (Warszawa 1989), poprzedzony wysoce kompetentnym wstępem autorstwa Joanny Rapackiej, z krótkimi notami Jej pióra o autorach, figurujących w wyborze poezji, zaprezentowanej w doskonałych przekładach doborowych tłumaczy. Ta mała antologia daje czytelnikowi polskiemu doskonały obraz wysokiego kunsztu pisarzy dubrownickich, kultywowanych przez nich tradycji petrarkizmu, ich przynależności do europejskiej wspólnoty kulturowej oraz pokrewieństw z polską poezją renesansowo-barokową.
Parę lat później czasopismo chorwackie "Most. The Bridge. Journal of Croatian Literature" jako numer 1-2/1991 ogłosiło wielki wybór poezji chorwackiej tłumaczonej na język polski, opatrzony krótkim wstępem Joanny Rapackiej i składający się z następujących części: Poeci polscy humanistom chorwackim, Poezja starochorwacka w przekładach polskich, Poezja iliryzmu i realizmu, Poezja moderny, Poezja międzywojenna, Poezja po 1945 roku. Do tego wyboru dodano także dział O literaturze chorwackiej, a w nim wybrane szkice starszych i współczesnych polskich literaturoznawców. Edycja została opatrzona także dodatkiem bibliograficznym oraz notami o nieżyjących autorach przekładów i tekstów historycznoliterackich. Jest wartościowym podsumowaniem polskich zainteresowań poezją chorwacką.
Powrót do prac literaturoznawczych sensu stricto o wysokich walorach naukowych i dydaktycznych obwieściła Joanna Rapacka, ogłaszając książkę Dawna literatura serbska i dawna literatura chorwacka. Zarys dziejów (Warszawa 1993). Ta praca o zaletach esencjonalnego podręcznika uniwersyteckiego ujawnia uświadamianą coraz silniej przez Uczoną potrzebę przyjęcia szerszej postawy kulturoznawczej i uwzględniania w narastającym stopniu historyczno-kulturowego tła dziejów literatur słowiańskich. Zarysem dziejów badaczka dowiodła, że nie tylko starsza literatura chorwacka, ale także serbska stanowią domenę Jej gruntownej wiedzy specjalistycznej. Po raz kolejny Joanna Rapacka ujawniła znakomity talent syntetycznego ujmowania ewolucji piśmiennictwa pod wpływem zmian kulturowych i uwarunkowań historycznych. Książka doskonale odpowiedziała na potrzeby uniwersyteckiej dydaktyki slawistycznej, prezentując porównawczo dwie różne postacie starego piśmiennictwa - rozwijające się na różnych obszarach kulturowych i pod presją różnych okoliczności historycznych - na obszarze Slavia orthodoxa (literatura serbska) oraz Slavia latina (literatura chorwacka).
Wydarzenia wojenne pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku i przybierający krwawy kształt rozpad komunistycznej Jugosławii (wojna chorwacko-serbska a następnie bośniacka) skupiły w Polsce powszechną uwagę odbiorców na Bałkanach, utrwalając stereotypowość ich obrazu. Pojawiła się potrzeba wyważonego naukowego komentarza, wyjaśniającego historyczne i kulturowe motywacje takiego losu znaczącego obszaru Bałkanów słowiańskich, nierzadko idyllicznie odbieranego jako "jugosłowiański raj turystyczny", a zarazem -- komunistyczny "odmieniec". Naprzeciw tym potrzebom wyszła Joanna Rapacka nadzwyczaj aktualną w chwili ukazania się edycją niewielkiej rozmiarami książki pt. Godzina Herdera. O Serbach, Chorwatach i idei jugosłowiańskiej (Warszawa 1995). Rzadko zdarza się autorowi prac naukowo-badawczych utrafić tak doskonale w naglącą potrzebę wiedzy historycznej na rynku czytelniczym. Autorka przybliżyła czytelnikowi dzieje i powody zbliżeń interesów polityczno-kulturalnych Chorwatów i Serbów oraz ich ostrych sporów, sięgając głęboko w przeszłość stosunków serbsko-chorwackich. Zawierającą osiem szkiców książkę otwiera kluczowa dla całości rozprawa zatytułowana Kulturowo-historyczne zaplecze konfliktu serbsko-chorwackiego. Autorka zwróciła w nim uwagę przede wszystkim na odmienność dwóch typów kultury i różnego powiązania Cerkwi serbskiej oraz Kościoła katolickiego jako instytucji z ideą jugoslawizmu oraz jej skomplikowane dzieje, odrębnie przeżywane przez Chorwatów i Serbów w obu Jugosławiach - międzywojennej oraz Titowskiej. Charakteryzuje postawę antyokcydentalizmu serbskiego, ukształtowaną przez Cerkiew serbską i serbską ideologię narodową, pozostającą najpierw w orbicie wpływów bizantyjskich, krytycznie oceniających "herezję rzymską", a następnie - Rosji, podtrzymującej podobną postawę niechęci lub wrogości wobec Rzymu. Przedstawia też szczególny stosunek Serbów do idei słowianofilstwa i panslawizmu, konfrontując go z odmiennym wartościowaniem roli Kościoła i odbiorem Wschodu i Rosjan u Chorwatów.
Joanna Rapacka zajęła się w przedstawianej książce ideą narodową chorwacką i jej poprzedniczką - ilirską koncepcją szerszej wspólnoty południowosłowiańskiej, regionalizmem historycznym, kształtującym oblicze kultury ogólnochorwackiej, stosunkiem do orientalnej w swym charakterze Bośni i jej związkami z kulturą chorwacką. Zainteresowanie szczególne polskiego czytelnika budzić może Jej ocena wizji południowej Słowiańszczyzny w wykładach paryskich Adama Mickiewicza oraz opinie o wcześniejszych komentarzach polonistycznych i slawistycznych tej wizji. Zamyka tę bardzo cenną, nie tylko dla slawistów książkę szkic: Z dziejów mitu kosowskiego. Od Miloša Obilicia do Gavrila Principa. Wciąż aktualne zjawisko terroryzmu jako drogi wybranej do osiągania celów politycznych stało się w nim przedmiotem rozważań nad serbską historią i tradycją.
Znakomitym osiągnięciem Joanny Rapackiej w dziedzinie syntetycznej oceny popularnej wizji dziejów i kultury Chorwacji jest ogłoszone przez Nią w roku 1997 kompendium kroatystyczne: Leksykon tradycji chorwackich (Warszawa 1997). Składa się nań zestaw celnie dobranych haseł-pojęć funkcjonujących w potocznej świadomości historycznej Chorwatów, czyli - kreujących ich obiegową historię kultury, poddaną od wieków mechanizmowi selekcji wydarzeń faktycznych, ich transformacji i przewartościowania - pozytywnego lub negatywnego - czasem tworzenia faktów rzekomych oraz ich dalszej kariery. Leksykon przedstawia w sposób rzeczowy i obiektywny system znaczeniowy kształtujący sposób myślenia Chorwatów o ich własnych dziejach. Znajomość takiej zmitologizowanej tradycji historycznej jest wręcz niezbędna do zrozumienia przez czytelnika zainteresowanego Chorwacją kształtu współczesnej kultury chorwackiej. Budzi wielkie uznanie gruntowna, w istocie encyklopedyczna, wiedza Autorki i Jej umiejętność ujęcia ważnych składników chorwackiej kultury narodowej w postaci zwięzłych a jednocześnie wyczerpujących haseł, nasyconych informacją, rzeczową i celnie skomentowaną.
Profesor Joanna Rapacka miała w planie przygotowanie podobnej edycji, obejmującej tradycje kulturowe serbskie. Środowisko slawistów oczekiwało tego z wielkim zainteresowaniem, zdając sobie sprawę, jak takie, komplementarne dla chorwackiego, opracowanie może być użyteczne i wartościowe. Dziś wypada tylko wyrazić żal, że zabrakło Jej czasu, by planowaną rzecz przygotować do druku.
Kroatystyczny dorobek Profesor Joanny Rapackiej był od pierwszych Jej książkowych publikacji obserwowany z zainteresowaniem i wielkim uznaniem przez kroatystykę w Chorwacji. Łamy chorwackich czasopism naukowych były przed Nią szeroko otwarte, uczestniczyła w wielu konferencjach naukowych (w tym w serii konferencji odbywających się na Hvarze, poświęconych historii chorwackiego teatru i literatury - Dani hvarskog kazališta). Po wspominanym wcześniej numerze "Mostu" z roku 1991 w roku 1998 ukazał się w Splicie zbiór jej czternastu studiów kroatystycznych pt. Zaljubljeni u vilu. Studije o hrvatskoj književnosti i kulturi (Split 1998). Znalazły się tam pogrupowane według epok literackich studia, eseje i fragmenty monografii wcześniej ogłaszanych drukiem, poddane ponownej redakcji i uzupełnieniom. Prace objęły problematykę komparatystyczną polsko-chorwacką w średniowieczu - gatunek planktów (lamentów), średniowieczno-renesansowe zaplecze twórczości dalmatyńskiego twórcy, Marka Marulicia, i zarys jej kulturowego tła, ilustrowały związki polskiego renesansu z dalmatyńskim, ukazywały analogie baroku polskiego i chorwackiego, obejmowały polonica związane z Osmanem Gundulicia, sięgały w sferę literatury popularnej, poruszały ważny problem regionalizmów w rozwoju chorwackiej kultury narodowej, wreszcie doprowadzały czytelnika do wnikliwej prezentacji przez Autorkę kryzysu ideologii chorwackich elit w obliczu kształtowania się ideologii narodowej w czasach odrodzenia narodowego w pierwszej połowie XIX wieku. Wyrazem najwyższego uznania dla Jej dorobku było przyjęcie Joanny Rapackiej w poczet członków zagranicznych Chorwackiej Akademii Nauk.
Doskonałe prace naukowe, autorytet wśród slawistów polskich, wielki szacunek, którym cieszyła się u starszych i młodszych kolegów ze środowiska naukowego polskiego i zagranicznego oraz wśród studentów, pozostawiły trwały ślad po tej znakomitej slawistce
.png "Cromaniak")
... czy też zawiera w sobie dodatkowo ... jako bonus ... historię tułaczki Afrykanerów w latach Wielkiego Kryzysu ... 
.png "Croentuzjasta")
kobiet. To co mnie razi to nazbyt wulgarny język, narratorka nie pozostawia Ci żadnych złudzeń, żadnych niedopowiedzeń, wali prosto z mostu...czasem zbyt dosadnie..png "Podróżnik")
.png "Odkrywca")
